Stalingrad

Intro

Tijdens het vertalen van Stalingrad hebben we veel research gedaan. Als je ergens over schrijft, wil je weten hoe het eruitziet, klinkt, voelt, liefst ook smaakt en ruikt. Bij het zoveelste prachtige beeld verzuchtten we dat het zo jammer was dat het boek geen plaatjes kreeg zodat de lezer kon meegenieten van wat we tegenkwamen. Zo kwamen we op het idee om de mooiste visuele en auditieve indrukken te verzamelen en bij wijze van illustratie openbaar te maken. 

Reacties zijn welkom op vertalers@hertog-hertog.nl.

Deel I

Hoofdstuk 1

31 Schloss Klessheim – enkele foto’s van Hitlers ontmoeting met Mussolini in dit barokke kasteel. Sinds 1993 is er een casino in gevestigd.

Hoofdstuk 2

36 dezelfde man die acht jaar geleden tijdens hun eerste ontmoeting in Venetië tot grote hilariteit van het volk was gestruikeld – een becommentarieerd filmpje van deze ontmoeting. Plot spoiler: het bewuste struikelmoment komt er niet in voor.

Hoofdstuk 3

42 De oproep – een voorbeeld van een oproepbrief voor dienstplichtigen uit 1941.

42 De kachel, die walmde tijdens die natte maartse dagen – een foto van een Russische kachel, die niet alleen diende om het huis te verwarmen, maar ook om voedsel in te bereiden en om op te slapen. En zelfs de as uit de kachel had zijn nut, want die werd gebruikt als basis voor wasmiddel (zie de ‘met houtas gewassen voetlappen’ op p. 52).

44 zijn militaire paspoort – een voorbeeld van een militair paspoort uit 1941. 

44 viltlaarzen – zoals de naam het al zegt, zijn deze traditionele Russische winterlaarzen gemaakt van gevilte schapenwol. In stedelijke gebieden worden de laarzen tegenwoordig niet meer zo vaak gedragen, maar in de provincie en bij het leger zijn ze tot op de dag van vandaag in gebruik. Hier een foto van viltlaarzen en de rubberen overschoenen die er bij natte sneeuw of regen bij worden gedragen.  

46 kwas – voor de liefhebbers: een recept voor deze Slavische brooddrank.

Hoofdstuk 5

52 machorka – de naam van deze tweederangs tabaksoort is een verbastering van ‘Amersfoort’, de stad die tot 1800 een bloeiende tabaksindustrie had. Hier een kort artikel met onderaan een paar foto’s.

52 boedjonovka – na de oktoberrevolutie, in 1918, richtten de bolsjewieken het Rode Leger op. De uitrusting van dit nieuwe leger moest grondig verschillen van die van het Witte Leger en er werd zelfs een heuse ontwerpwedstrijd uitgeschreven. De boedjonovka behoorde tot de winnende ontwerpen. Bij dit artikel staan foto’s en plaatjes van dit hoofddeksel (even naar onderen scrollen), en voor wie Russisch kent, meer informatie over de geschiedenis ervan.

Hoofdstuk 7

62 maaltijdbonnen – een maaltijdbon uit 1942.

62 erwten- en gierstconcentraat – zo zagen deze vaste onderdelen van een soldatenrantsoen eruit in de verpakking.

62 driehoekjes, vierkantjes, balkjes, ruiten – hoe die onderscheidingstekens eruitzagen, is hier te zien.

63 ‘Mijn geliefde stad kan rustig slapen’ – de uitvoering door Mark Bernes is hier te beluisteren.

Hoofdstuk 8

67 Katjoesja – een foto van zo’n primitieve ‘aanstekerset’.

Hoofdstuk 9

72 ‘Tutte le feste al tempio’ uit Rigoletto – hier gezongen door Maria Callas. 

72 waar de mortiergranaten je om de oren vliegen en de Stuka’s op je neerduiken – een Duitse mortiergranaat zag er zo uit (opgelet, gevoelige kijkers kunnen beter niet te ver doorscrollen), en op Historianet.nl krijg je tekst en beeld bij de legendarische Stuka.

77 Issyk-koelmeer – ‘Issyk koel’ is Kirgizisch voor ‘warm meer’. Die naam heeft het te danken aan het feit dat het in de winter niet bevriest. Dat het een bergmeer is, is op deze foto te zien.

77 paasbrood – een foto van deze hoge ronde lekkernij, die veel wegheeft van de Italiaanse panettone.

80 zodat de dop aan het kettinkje rammelde – zoals te zien is op dit plaatje van een veldfles uit de Sovjettijd.

Hoofdstuk 11

83 het toeteren van de stoomboten – de ‘geluidwoorden’ vliegen je om de oren bij Grossman, wat niet verwonderlijk is als het over een oorlog gaat. Van heel veel wapens moesten we uitzoeken hoe ze klonken voordat we een geschikte Nederlandse vertaling voor het geluid konden bedenken. En ook de stoomboten hebben we voor de zekerheid maar even opgezocht.

83 Oboechovfabriek – een kijkje in een van de hallen van deze fabriek. Het oude gebouwencomplex (even naar beneden doorscrollen op deze pagina voor foto’s) is sinds 2015 beschermd erfgoed. 

84 Rode Oktoberfabriek – tijdens de oorlog werd de fabriek volledig verwoest. Vandaag ziet de fabriek er zo uit.

Hoofdstuk 12

86 het graf van Bakoenin, de rechthoekige grafsteen van Karl Marx – het graf van Bakoenin in de Zwitserse stad Bern en dat van Karl Marx in Londen.

87 Smolnyj-instituut – deze school voor adellijke meisjes, de eerste in zijn soort, werd opgericht door Katharina De Grote in 1764. De foto’s (en voor wie Russisch kent ook de tekst) op deze webpagina geven een goed beeld van het leven op het instituut. 

Hoofdstuk 15

94 Tanja, Tatjana, Tanjoesja mijn lief, denk toch terug aan die zwoele zomer… zeg me dat jij net als ik nooit vergeet wat we toen hebben beleefd…’ – deze uitvoering op Youtube hebben we talloze keren afgespeeld, tot onze vertaling perfect op de melodie paste.

94 er was een drietonner met munitie op hem in gereden toen hij met zijn pick-up een lading watermeloenen naar de mess vervoerde – Een drietonner of zis-5, een van de kleinere vrachtwagenmodellen. De pick-up is een gaz-aa of polóétorka, dat we elders hebben vertaald als ‘anderhalftonner’.

96 dumdumkogel – de naam van deze kogel verwijst naar Dum Dum, het dorpje in India waar in 1898 voor het eerst zulke kogels werden gemaakt in een Britse legerfabriek. Zo ziet een afgeschoten dumdumkogel eruit.

96 Messerschmitts – meer informatie over en een foto van dit Duitse gevechtsvliegtuig.

Hoofdstuk 16

101 de Oeralmasj-fabriek – in 1942 rolden er in deze fabriek voor zware machines tanks van de band. 

102 de aspiratorflessen van twintig liter – een voorbeeld van zo’n fles.

104 de indicatorpapiertjes waren op slag verkleurd – deze papiertjes riepen op slag herinneringen op aan onze lessen chemie op de middelbare school.

105 Koltsjak – een foto van deze Russische admiraal.

Hoofdstuk 18

114 een soebbotnik – in dit (Russischtalige) artikel staan onder meer een paar voorbeelden van propagandaposters voor deze weekenddagen waarop de Sovjetburgers onbetaald vrijwilligerswerk verrichten.

Hoofdstuk 19

120 Emka’s, en ook een paar ZIS-101’s – voor de liefhebbers van oldtimers: een Emka en een ZIS-101.

121 soldaten in overjas of puptent – in dit filmpje wordt gedemonstreerd op welke manieren je zo’n puptent kunt gebruiken. Het Russische woord, ‘plasjtsj-palatka’, betekent letterlijk ‘regenjas annex tent’.

Hoofdstuk 21

129 de doorbraak van de Mannerheimlinie – op deze site een plaatje waarop deze Finse verdedigingslinie is aangegeven.

131 Platon Kretsjet – affiche van de première van dit toneelstuk in 1935, in het huidige Charkiv.

138 Molotov op de radio – de hele speech op Youtube, en hier een foto van Moskovieten die er op straat naar luisteren.

141 schaarkijker – een Duitse schaarkijker uit dezelfde tijd.

142 De Russische aarde was in vlammen gehuld, de Russische hemel in rook – Novikov denkt terug aan de begindagen van de oorlog. Op deze site (4 pagina’s) staan een heleboel diverse foto’s uit deze tijd, van vluchtelingenstromen, loopgraven, schietende militairen van beide kampen, verpleegsters in het veld, een briefschrijvende soldaat en meer.

143 de forten van Brest – het Brestse ‘fort nr. 5’.

Hoofdstuk 23

147 Baudot-telegraaf – een plaatje was snel gevonden. De juiste naam van dit apparaat kregen we van Anja Tollenaar van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, en ze gaf ons er ook een geluidsfragment bij!
151 de meest geavanceerde pantserafweerkanonnen – zo zagen die eruit.

Hoofdstuk 24

153 naar het Eltonmeer […] overal zoutvlakten – een plaatje van het Eltonmeer, een zoutmeer ongeveer 150 km ten noordoosten van het huidige Wolgograd.

153 dat de koekoeroeznik amper van de grond kwam – dit vliegtuig wordt in het boek wel vaker genoemd, hier een plaatje.

Hoofdstuk 25

174 een nieuwbouwflat aan de Kaloegastraat – een foto van de Grote Kaloegastraat in 1941

174 een datsja in Otdych – een moderne luchtfoto van datsjadorp Otdych.

Hoofdstuk 32

193 de lila en parelmoerkleurige visjes met kanten vinnen heetten goerami’s – we vinden eigenlijk dat Grossmans beschrijvingen zouden moeten volstaan voor het beeld, maar hij kon het ook weleens mis hebben, dus hebben we elk visje toch even opgezocht. Eigenlijk waren we ook gewoon nieuwsgierig. Hier een foto van de goerami waarop de kanten vinnen mooi te zien zijn.

193 dan waren er rood-groen-oranjegestreepte paradijsvissen met gemene kattensmoeltjes – zulke bijvoorbeeld.

193 glasbaarzen met doorzichtige, mica-achtige lijfjes – een foto van Wikipedia.

193 telescoopooggoudvissen met uitpuilende ogen, roze sluierstaarten – precies levende aardappelen die hun lange staart, ragfijn als sigarettenrook, om zich heen lieten kringelen. – de telescoopooggoudvis.

195 massaspectrometer – In de Grote Sovjet-Encyclopedie vonden we een plaatje van dit apparaat. Misschien niet helemaal uit de tijd van Strum, maar het is ook zeker niet de modernste versie en maakt Strums vervoering toch enigszins invoelbaar.

Hoofdstuk 34

203 de zakjes zout, thee en eipoeder – om te checken of het om een pakje of een zakje ging, hebben we gezocht naar een Sovjet-eipoederverpakking uit de jaren veertig. Die vonden we niet, wel een uit de VS. Een pakje in dit geval, maar voor de doorstroming van de zin hebben we hier toch maar voor zakje gekozen. Het was trouwens pas in 1941 dat de Sovjetburgers kennismaakten met eipoeder, geleverd door de Verenigde Staten via de Leen- en pachtwet. Aanvankelijk was er wantrouwen tegen dit Amerikaanse poeder, maar al snel lieten de Sovjets dat varen en begonnen ze hun eigen eipoeder te produceren. Wie Russisch kent kan er alles over vinden in dit artikel over de geschiedenis van eieren in de Sovjet-Unie.

205 een jongetje met een broek van tentzeil – eigenlijk is zijn broek gemaakt van een ‘plasjtsj-palatka’, een woord dat we elders (o.a. op p. 121 hierboven) ook wel als ‘puptent’ hebben vertaald.

208 het lied van Stenka Razin – de beroemdste uitvoering is die van Fjodor Sjaljapin, maar deze van Boris Shtokolov gaat vergezeld van leuke plaatjes van de Wolga.

208 ’k zaaide zelf mijn zonnebloemen – vrij vertaald om het ritme en de alliteratie te kunnen behouden. Het is het volkslied ‘Sama sada ja sadila’, hier in een uitvoering uit 1970.

Hoofdstuk 36

220 Hij hoorde een trage stem. Het was Stalin – de eerste publieke toespraak over de oorlog was die van Molotov (zie de links in dit document bij pagina 138). Tijdens de eerste elf dagen van de oorlog was Stalin de grote afwezige. Een verklaring luidt dat hij zich uit angst en ongeloof in zijn datsja had teruggetrokken, volgens anderen had hij het gewoon te druk. Hoe dan ook herpakte hij zich om op 3 juli 1941 het volk toe te spreken via de radio. De beroemd geworden speech werd integraal in de Pravda afgedrukt.

221 De sperballonnen waren al opgelaten – plaatjes en een filmpje over sperballonnen in de Tweede Wereldoorlog vonden we in dit artikel.

222 een Krimreis met de limousine van Intourist – Intourist, een samentrekking van ‘inostranny toerist’, ofwel ‘buitenlandse toerist’, was in de Sovjet-Unie het enige reisbureau dat buitenlandse toeristen mocht ontvangen. De organisatie werd opgericht in 1929, werd geprivatiseerd in 1992 en is in 2019 overgenomen door een Turks reisconcern. In 1933 was Intourist een volwaardig reisbureau met eigen hotels en transport en kwam er behoefte aan luxe auto’s om de buitenlanders in rond te rijden. De keuze viel op Amerikaanse limousines van het merk Lincoln. In het Russisch gaat deze zin dan ook over ‘de linkoln van Intourist’, want zo noemde men die auto’s. Dat Strum als Sovjetburger toch reisjes kon maken in zo’n auto voor buitenlanders had waarschijnlijk te maken met zijn geprivilegieerde status als wetenschapper. In deze Lincoln uit 1937 zou hij gezeten kunnen hebben.

Hoofdstuk 38

227 Terwijl hij door de straten liep, greep elk nieuw detail hem aan – in 1958 kreeg Grossman een aantal illustraties van Stalingrad onder ogen, gemaakt door Orest Betechtin. Hier een zo’n illustratie, een portret van Viktor Strum. De Engelse vertaler Robert Chandler schrijft erover in een Facebookpost:

‘In 1958, Grossman wrote to his stepson Fiodor Guber, “The artist has just called round, with illustrations for FOR A JUST CAUSE (i.e. the novel now titled STALINGRAD). Nearly all the characters are not in the least like themselves – but, believe it or not, Shtrum has turned out perfectly. I gasped in amazement. He is exactly how I imagined him.”

The illustration, by Orest Betekhtin, is to Part I, chapter 37. Victor Shtrum and his colleague Postoev have just arrived in Moscow. The illustration was not published and I have never seen it before. I have just received it from my friend and colleague Julia Volohova.’

Hoofdstuk 40

235 de leden van de volksmilitie – ter illustratie twee arbeiders uit de Moskouse volksmilitie in oktober 1941.

Hoofdstuk 43

249 De brigade kreeg orders om terug te trekken naar de grote bocht van de Don – de ‘grote bocht van de Don’ slaat op het ‘bultelige’ uiteinde van de nog grotere, naar rechts uitstulpende bocht die de rivier de Don beschrijft. Ook het gebied waar de bocht omheen stroomt heet zo.

253 Er reden mobiele werkplaatsen – een voorbeeld van zo’n mobiele werkplaats.

253 met draagbare radiostations en kleine motoren aan boord – hier een plaatje van zo’n draagbaar radiostation.

259 Op de platte pontons stonden twee soldaten met hun borst tegen het brugdek geleund – in dit Russische artikel over pontonniers staan wat foto’s zonder onderschrift, maar ze geven toch een indruk van militaire pontonbruggen en hun pontonniers tijdens de oorlog tegen de nazi’s.
260 Op een kar met vluchtelingen stond een jonge, breedgeschouderde boerin – een momentopname van de vluchtelingenstroom bij Stalingrad, oktober 1942

Hoofdstuk 45

261 of de bittere blaadjes van de steppekers – een steppekers in bloei.

262 het naargeestige gezoem van pijlstaarten – enkele voorbeelden van pijlstaarten.

262 het geritsel van toornslangen – de volledige naam van dit dier is ‘Kaspische toornslang’, maar dat vonden we te wetenschappelijk klinken in deze context. In hoofdstuk 21 van deel II spelen deze beestjes een iets grotere rol, daarom hier alvast een illustratie.

263 De halmen van het grijsblauwe, lage vedergras en de zilverig grijze alsem – een steppe vol vedergras en alsem. Alleen is het vedergras hier zilverig grijs en de alsem grijsblauw; misschien is het een ander jaargetijde of heeft Grossman per ongeluk de kleuren verwisseld.
263 kleurig Oekraïens linnen – hier een paar staaltjes van deze Oekraïense doeken (soms ook van hennep), die eigenlijk ‘rjadno’ heten.

Hoofdstuk 48

272 Als ware er in stormen vree, gniffelde hij in zichzelf – de rest van dit gedicht van Lermontov is ook vertaald en staat hier te lezen.

275 U moet terug naar Babi Jar en dan naar de Melnikova, langs de Joodse begraafplaats, daarna neemt u de Lvovskaja… – de Melnikova-straat ter hoogte van de Joodse begraafplaats in 1941 ziet u hier. Zoals in de noot valt te lezen legt Krymov hier de omgekeerde route af die de Joden volgden toen ze naar het ravijn werden gedreven, waar ze zouden worden vermoord. We vonden de foto in dit artikel, dat ingaat op deze laatste tocht en geïllustreerd is met moderne foto’s.

276 Ook politiebrigades, brandweerlieden en vakschoolleerlingen verlieten de stad – op zoek naar toelichting bij het woord dat we als ‘vakschool’ hebben vertaald, kwamen we dit plaatje tegen van omstreeks 1942.

287 op een wasbak af die aan een boom was bevestigd – dat was er waarschijnlijk zo een, van het type dat nog steeds wordt gebruikt op de datsja en bij het kamperen. Het staafje werkt als een stop die door de zwaartekracht het gat afsluit, maar als je het omhoogduwt, gaat het gat open en stroomt het water eruit.

289 schapenjassen kon maken – wanneer we ‘schapenjas’ schrijven is de kans groot dat er een apart Slavisch woord heeft gestaan, en in dit geval was dat ook zo: kozjoech. Het hangt van de rol en het belang in de context van zo’n woord af of we het omschrijven dan wel letterlijk overnemen. De kozjoech is een traditioneel-Slavische winterjas van schapen- of kalfshuiden.

300 Met prikkeldraad omwikkelde tankversperringen blokkeerden de toegang tot de stad – het gaat hier over ‘Tsjechische egels’, metalen constructies in de vorm van een puntige ster, hier te zien en ook iets hogerop op de illustratie bij Viktor Strum, pagina 227. Tsjechische egels waren vooral effectief in stadsoorlogen en zijn na de Tweede Wereldoorlog verwerkt in diverse oorlogsmonumenten. In Kyiv werd in 2022 een oud exemplaar uit een museum gehaald en opnieuw ingezet, dit keer tegen de Russen.

Hoofdstuk 62

363 en hij klopte op zijn veldtas – kijk voor foto’s onderaan dit Russische Wikipedia-artikel over de veldtas.

Hoofdstuk 65

376 de smalle, routineus uitgegraven sleuven met verwelkte alsem langs de randen – Zie hier voor een foto van vrouwen die sleuven uitgraven.

Hoofdstuk 66

383 het zeurende geronk van Heinkels – zie (en hoor) dit instructiefilmpje voor een indruk van dat zeurende geronk.

385 zong hees: ‘De laatste dag is aangebroken, dus vrienden, laat ons vrolijk zijn!’ – een opname van dit lied zoals de personages het ooit gehoord zouden kunnen hebben.

Hoofdstuk 69

393 leunde met zijn andere hand tegen de muur van de ketelruimte – de ketelruimte is onze vertaling van ‘koebovaja’, een losstaand gebouwtje op het terrein van een treinstation waar reizigers koud en kokend drinkwater konden tappen. Deze gebouwtjes raakten in de jaren vijftig overbodig, omdat de waterketels toen in elke trein werden ingebouwd. Sommige zijn bewaard gebleven als monument, zoals dit huisje in Novgorod.

393 zijn collega’s in de teploesjka – een teploesjka was een omgebouwde goederenwagon die plaats bood aan 40 personen en 8 paarden. De wagon was voorzien van banken en er stond een kachel in het midden, vandaar de naam, die afgeleid is van het woord voor ‘warm’. De teploesjka’s hadden grote symbolische waarde – ze vervoerden soldaten naar het front en na de overwinning ook weer terug – en er zijn dan ook veel exemplaren in musea terechtgekomen of nagebouwd als speelgoedmodel.

397 keiharde, bloedstollende tankoefeningen – soms heb je veel te veel woorden nodig om de betekenis van een Russische term precies weer te geven en dan kun je ervoor kiezen om wat meer samenvattend te vertalen en de toon of vloeiendheid van de zin voorrang te geven. De ‘tankoefeningen’ waren hier in het Russisch bijvoorbeeld veel specifieker. Er stond om precies te zijn ‘obkatka tankom’, een oefening waarbij je je moet laten ‘overrijden’ door een tank terwijl je in een greppel ligt. De oefening wordt nog steeds uitgevoerd, zo toont dit plaatje.